تضاد عجیب اما واقعی: آب بر‌ها در استان‌های خشک!

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: بررسی اسناد و آمار‌های وزارت جهاد کشاورزی درخصوص تولید محصولات کشاورزی، نشان می‌دهد به موازات شدت یافتن خشکسالی در دو دهه اخیر در کشور، تولید محصولات آب‌بر هم رشد داشته و این افزایش بیشتر در استان‌هایی صورت گرفته که اکنون درگیر فرونشست و بحران آب هستند. به اعتقاد کارشناسان، نداشتن آمایش سرزمینی در حوزه کشاورزی و نقشه راه سبب شده تا نتوان برنامه‌ریزی‌های اصولی و پایداری برای حفظ ذخایر و ثروت موجود کشور انجام داد. این در حالی است که ۱۳ سال از تصویب لایحه الگوی کشت می‌گذرد، اما به رغم شعار‌های متعدد، تاکنون توجهی به این موضوع نشده است.

هرچند به تازگی وزارت جهاد کشاورزی گزارشی از وضعیت بخش کشاورزی در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ منتشر کرده، اما بررسی این گزارش نکات عجیبی دارد که مشخص است الگوی کشت درستی وجود ندارد تا در کنار کنترل قیمت محصولات بتوان مصرف آب در کشور را هم مدیریت کرد، چون حدود ۹۰ درصد آب شیرین در کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. به هر حال در ادامه به بررسی گزارش وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ پرداخته ایم که نشان می‌دهد تولید محصولات آب بر بیشتر در استان‌های خشک اتفاق افتاده است. عجایب دیگر این گزارش را با هم مرور می‌کنیم.

سهم پایین تولید زمین‌های دیم

در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ سطح زیر کشت محصولات حدود ۱۱میلیون هکتار بوده که از این مقدار ۵۰.۴۵ درصد متعلق به زمین‌های دیم و ۴۹.۵۵ درصد مربوط به زمین آبی بوده است. با این حال سهم تولید زمین‌های زیر کشت دیم به شدت پایین بوده و به طور کلی تنها ۷.۶۳ درصد از محصولات از این زمین‌ها برداشت شده و بیش از ۹۲درصد از تولیدات زراعی کشور در زمین‌های آبی بوده و بیشترین تولید با کشت آبی را هم استان‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی داشته اند؛ یعنی تمرکز تولید زراعی آبی در استان‌هایی است که آب و هوای خشک دارند و بالا بودن سهم تولیدات کشاورزی در این استان‌ها تنها به دلیل دارا بودن زمین‌های زراعی آبی است.

در زمین‌های کشاورزی چه می‌کارند؟

از ۱۱ میلیون هکتار زمین زیرکشت، ۸۰.۱۸ درصد به کشت غلات، ۳.۷۹ درصد به کشت حبوبات، ۴.۸۶ درصد به کشت محصولات صنعتی، ۲.۹۶ درصد به کشت سبزیجات، ۱.۳ درصد به کشت نباتات علوفه‌ای و ۰.۴۹ درصد به سایر موارد اختصاص داشته است.

در جدول پیوست سهم هرکدام از بخش‌های بالا از تناژ محصول نهایی کشور قابل مشاهده است.

بیشترین تولید محصولات زراعی در استان‌های خشک

تمرکز تولید محصولات زراعی در استان‌هایی است که آب و هوای خشک دارند و استان‌های خوزستان، فارس، اصفهان، خراسان رضوی، آذربایجان غربی و تهران بیشترین سهم را در وزن محصولات نهایی کشاورزی به خود اختصاص داده‌اند و در مقابل استان کهگیلویه و بویراحمد با دارا بودن آب و هوای کوهستانی و منابع آبی فراوان در رتبه آخر میزان وزنی تولید محصولات کشاورزی قرار گرفته است.

کاشت محصول آب بر در استان‌های خشک

بیشترین میزان تولید «آبی» در سال زراعی گذشته، مربوط به «ذرت علوفه ای» بوده است. ذرت علوفه ای، سومین محصول زراعی دنیا ازنظر سطح زیر کشت و دومین محصول بعد از گندم از نظر میزان تولید است که علاوه بر تامین دانه و علوفه مورد نیاز مرغداری‌ها و دامداری‌ها درصنعت غذایی، شیمیایی و دارویی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به نظر می‌رسد که اقلیم گرم و خشک ایران کشاورزان را به سمت تولید این محصول کشانده است چرا که این گیاه نیاز به درجه حرارت بالای ۲۰ درجه سانتی گراد دارد، اما همزمان ذرت، گیاهی است که برای رشد به شدت نیاز به آب هم پیدا می‌کند، براساس گزارش‌ها تولید هر کیلو ذرت بین ۷۵۰ تا ۱۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند. طبق گزارش وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی گذشته، ۱۰.۸ میلیون تن از این محصول تولید شده که متاسفانه بیشتر در استان‌هایی با اقلیم گرم و خشک کاشته شده است. فارس ۲۲.۲ درصد، تهران ۱۴ درصد، خوزستان ۱۲.۱ درصد، اصفهان ۱۰.۱ درصد و خراسان رضوی ۷.۱ درصد از سهم تولید این گیاه را در دست داشته اند.

تولید حدود ۵۰ درصد گندم کشور در ۵ استان

رتبه دوم میزان تولید، مربوط به گندم آبی با تولید حدود ۸.۱۸ میلیون تن است که استان‌های خوزستان با سهم ۱۶.۸۳ درصدی، فارس با سهم ۱۱.۳۴ درصدی، کرمانشاه با سهم ۷.۱۲ درصدی، خراسان رضوی با سهم ۶.۴ درصدی و گلستان بـا سهم ۵.۳۵ درصدی در رتبه‌های اول تا پنجم تولید کنندگان گندم آبی کشور قرار داشته‌اند. این پنج استان در مجموع حدود ۴۷.۰۳ درصد از کل تولید گندم آبی کشور را تأمین کردند.

جایگاه چغندرقند، نیشکر و یونجه

بعد از ذرت علوفه‌ای و گندم، رتبه سوم میزان تولید، مربوط به چغندرقند با تولید حدود ۶.۲۶ میلیون تن است. نیشکر هم با تولید حدود ۵.۳۲ میلیون تن در رتبه چهارم قرار دارد که ۹۹.۹۷ درصد آن در استان خوزستان کشت می‌شود. رتبه پنجم میزان تولید هم مربوط به یونجه آبی با تولید حدود ۳.۵۱ میلیون تن است.

خوزستان رتبه اول تولید محصولات زراعی، استان‌های خشک در رتبه‌های بعدی!

خوزستان با آب‌وهوایی گرم و شرجی رتبه اول تولید محصولات در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ را به خود اختصاص داده است؛ به طور میانگین ۱۷.۴ درصد از کل تولیدات زراعی کشور در خوزستان است. بعد از آن فارس با سهم ۵.۹ درصد و بعد هم اصفهان با سهم ۵.۳ درصد. استان‌های خراسان رضوی، آذربایجان غربی و تهران هم در رده‌های بعدی قرار دارند. حضور استان‌های فارس، اصفهان و خراسان رضوی در رتبه‌های بالای تولید محصولات کشاورزی در حالی است که این سه استان به ترتیب رتبه‌های ۳، ۱۶ و ۱۱ را در بین سطح زیرکشت استانی به خود اختصاص داده اند. یعنی تمرکز تولید در استان‌هایی است که هم آب و هوای خشک دارند و هم سطح زیر کشت کمتری را به خود اختصاص داده اند. بالا بودن سهم تولیدات کشاورزی در این استان‌ها آن هم با دارا بودن زمین‌های زراعی آبی را می‌توان جزو «عجایب کشاورزی در ایران» نامید. به طور مثال در حالی که این استان‌های خشک و کم آب در رده‌های بالای تولید محصولات کشاورزی هستند و منابع آبی را می‌بلعند؛ استان کهگیلویه و بویراحمد با دارا بودن آب و هوای کوهستانی و منابع آبی فراوان در رتبه آخر میزان وزنی (۰.۴ درصد) تولید محصولات کشاورزی قرار گرفته است! استان‌هایی نظیر اردبیل، کردستان، چهارمحال و بختیاری و گیلان نیز به رغم دارا بودن مزایای کشاورزی، در نیمه دوم این جدول حضوردارند.